Opinie in NRC van 21 maart:
Wie misstanden wil aankaarten, is beschermd door het Huis voor Klokkenluiders. Was het maar waar, schrijft Jens van den Brink.
NRC onthulde dat een AIVD’er gedetacheerd is geweest bij het Huis voor Klokkenluiders (Een AIVD’er op de werkvloer, 12 maart 2017). Waarom baart dit zorgen? En waarom is de reactie van de bestuursvoorzitter van het Huis voor Klokkenluiders, Paul Loven, al even zorgelijk?
In 2012 lekte een ambtenaar van de gemeente Rotterdam vertrouwelijke documenten aan NRC over onveilige moslim-internaten in Rotterdam. De reactie was klassiek. De man kreeg strafontslag vanwege „schending van zijn geheimhoudingsplicht” en „ernstig plichtsverzuim”. De rechter moest eraan te pas komen om dit terug te draaien.
De wet die het Huis voor Klokkenluiders in het leven riep is bedoeld om klokkenluiders te beschermen. Bijvoorbeeld door ontslagbescherming, door bedrijven te verplichten een klokkenluidersregeling in te stellen en door klokkenluiders te helpen bij het vinden van de juiste weg. Dat is toe te juichen.
De recente onthulling over de AIVD’er illustreert echter dat het Huis voor Klokkenluiders kraakt en piept. In NRC zegt Loven dat de AIVD’er als juridisch medewerker werkte en zich helemaal niet bezig hield met klokkenluiderszaken. Hij is ook niet weggestuurd. Nee, zijn werkzaamheden waren gewoon afgelopen. Kortom, niks aan de hand.
Strafvervolging
Dat is een misplaatste reactie. De inlichtingendienst is niet de meest voor de hand liggende kompaan van de klokkenluider. Procedures over het achterhalen van klokkenluiders door de AIVD (wiens medewerkers overigens niet kunnen aankloppen bij het Huis voor Klokkenluiders) zijn meerdere keren uitgevochten tot aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Om achter de identiteit van klokkenluiders te komen deinst de AIVD er niet voor terug om de wet te overtreden en onrechtmatige huiszoekingen te doen bij journalisten. En als de klokkenluider wordt achterhaald, volgt strafvervolging. Een kind begrijpt dat inlichtingendiensten als taak hebben inlichtingen te verzamelen, ook (of juist) over klokkenluiders.
Er zijn twee opties. Of de AIVD heeft een mol in het Huis voor Klokkenluiders gezet. Of men dacht dat dit geen probleem zou zijn. Het is de vraag wat schokkender is. Als we ervan uitgaan dat de AIVD geen kwaad in de zin had, begreep men dan werkelijk niet dat dit problematisch is? Dat dit op zijn minst de schijn van belangenverstrengeling oproept en het vertrouwen schaadt van klokkenluiders die alles op het spel zetten?
Lekken naar de pers
Wat het nog nijpender maakt, is dat het Huis voor Klokkenluiders het werk van de pers kan belemmeren. Want als klokkenluiders alternatieven (zoals het Huis) hebben voor lekken naar de pers, dan vindt de rechter dat ze zich in beginsel daar moeten melden, en niet bij de pers. Onlangs concludeerde het EHRM dat de Turkse pers informatie van een klokkenluider mocht publiceren, mede omdat er geen procedures bestonden om misstanden in het Turkse leger aan de kaak te stellen. Als zo’n procedure wel bestaat, maar niet functioneert, of geen veilige omgeving biedt, beperkt het klokkenluiders dus juist, omdat zij daar dan wel toe veroordeeld zijn.
Het is sowieso de vraag of het aan de overheid is (het Huis voor Klokkenluiders is een zelfstandig bestuursorgaan) om het aan de kaak stellen van misstanden te reguleren. Misstanden die zich ook vaak voordoen binnen de overheid. Het Huis zal ook tot (gewenst?) gevolg hebben dat WikiLeaks-achtige lekken worden voorkomen. Dat minder klokkenluiders zich wenden tot een initiatief als Publeaks, het samenwerkingsverband van media dat klokkenluiders een veilige omgeving wil bieden om informatie anoniem aan de pers te lekken. Het EHRM benadrukt niet voor niets de rol van de pers als ‘public watchdog’. Het Huis voor Klokkenluiders heeft in veel mindere mate de zuiverende werking die media hebben. Rapporten van het Huis worden bovendien maar beperkt openbaar en vallen onder de beperkingen van de Wet openbaarheid van bestuur, die door de overheid vaak worden aangegrepen om informatie binnenshuis te houden.
Het Huis voor Klokkenluiders heeft de schijn al tegen. Dat nu blijkt dat het Huis vindt dat het zich het kan veroorloven een AIVD’er in zijn geledingen op te nemen is zorgwekkend. Klokkenluiders verdienen beter.
————
Dit artikel is ook als opinie verschenen in NRC Handelsblad op 21 maart 2017.
Hier meer over het Huis voor Klokkenluiders op Media Report.